نگاه نو نگاه نو
رفراندوم و چالش های منطقه ای کُردستان عراق:
بحث تحرکات قومی – کُردی در منطقه از زمانی شروع شد که سلطان سلیم بعد از قتل برادران و حذف پدرش از خلافت، قدرت امپراتوری عثمانی را قبضه کرد. ابتدا اقدام به غارت شهر حلب در سوریه که با هدف فریب و غافلگیری استراتژیک ایرانی ها صورت گرفت!
صفوی ها که در ایران حکومت شیعی را اعلام کرده و در صدد تثبیت و احیای قدرت ملی ایرانیان بودند باعث احساس خطر برای سلطان سلیم شده بودند و سلطان عثمانی به فکر براندازی این حکومت نوپا و از سویی قصد توسعه سرزمینی در شرق امپراتوری را داشت فلذا به سمت ایران درحالی لشکرکشی کرد که شاه ایران برای بازدید به منطقه کرمانشاه سفر کرده بود و زمانی مطلع شده که ارتش عثمانی مشغول قتل شیعیان در دیاربکر بود.
شاه ایران که از فرط غافلگیری توانست در منطقه ای موسوم به چالدران جلو ارتش دویست هزار نفری سلطان سلیم را با بیست و هفت هزار جنگجو در ۱۵۱۴م بگیرد. از آن زمان بمدت چهارصدسال (۱۹۱۶م) مرزها بین دو کشور تثبیت نشده بود. لیکن، بخش بزرگی از غرب ایران که شامل مناطق عمده کردنشین بود از خاک ایران برای همیشه جدا شد و بدنبال جنگ جهانی اول و در راستای پیمان نامۀ لوزان مرزها تثبیت و اشغال خاک ایران رسمیت یافت، هنوز هم دولت ترکیه ادعای ارضی نسبت به مناطق کردنشین عراق از موصل تا کرکوک دارد.
بایستی به یاد داشته باشیم که تحرکات کردی از همان زمان بشکل کج دارمریزی شروع شد و باعث قتل عامهای گسترده ای توسط حاکمان عثمانی و ترکی و بعد عراقی را فراهم آورد. به همین خاطر در ذهنیت تاریخی مردمان کُرد آرمان مستحکمی از استقلال خواهی وجود داشته و تقویت نیز شده است و اگر در رفراندومی رأی بالای ۹۰درصدی برای استقلال دیده می شود جای تعجب ندارد، اگر رفراندوم نبود هم مردمان کُرد از چنین ایده ای حمایت می کنند.
این که تصمیم به برگزاری رفراندوم تا چه اندازه به شخص بارزانی ارتباط داشته و چه سهمی را قدرتهای خارج از اقلیم دارند بحث مفصلی را می طلبد. لیکن، آنچه تجربه شده و مسلم است، تحرکات کُردی منطقه در صورت وجود شرایطی شعله ور شده است که؛
- ضعف حکومت مرکزی ملموس شده باشد،
- نفوذ و دخالت بیگانه در صفحات قومی صورت گرفته باشد.
تجربه ای که در اوایل پیروزی انقلاب اسلامی در ایران نیز به عینه دیده شد و در عراق نیز از سال ۱۹۹۱م و بدنبال تحمیل منطقه پرواز ممنوع در شمال عراق توسط غربی ها که عملاً اقلیم را به سمت استقلال خواهی تشویق کرد و در عمل مستقل شده اند و فقط تابلوی استقلال مانده بود که شروع شده.
رفراندوم در شمال عراق، در زمانی برگزار شد که ارتش و نیروهای مردمی عراق مشغول پاکسازی کشور از داعش هستند و بطور طبیعی توان وارد شدن به یک جنگ دیگری ندارند، علاوه بر مخالفت بین المللی با تصمیم بارزانی، مشکلات ناشی از اختلافات داخلی مثل جنبش گوران، جامعه اسلامی، مخالفت بغداد و اختلافات منطقه ای کُردها و شخصیت های بانفوذی چون نچیروان بارزانی، برهم صالح، هیروابراهیم احمد و در حالی که مجلس اقلیم تا آنموقع بشکل غیرقانونی منحل شده بود و اتفاق نظر سیاسی بر کنار رفتن شخص بارزانی که مدت زمامداریش از مدتها پیش خاتمه یافته بود و به شکل غصبی بر مسند قدرت تکیه زده بود. اعلام برگزاری رفراندوم باعث غلبه بارزانی بر مشکلات و مسائل برسرِراه ماندن وی بر اریکه قدرت را باعث شده است؟ مجلس علی رغم مخالفتها به شکل نمایشی تشکیل جلسه داد و رأی به برگزاری رفراندوم داد و از سویی مخالفین نیز به صف بارزانی پیوستند و نمایشی از اتحاد نشان دادند. این اقدام نشان می دهد که استقلال خواهی ریشه درآرمان مردمان کُرد منطقه داشته است، هرچند تصمیم بر برگزاری رفراندوم و اعلام استقلال مربوط به شخص بارزانی داشته باشد.
بعد از اعلام نتیجه رفراندوم (فارغ از قانونی و یا غیرقانونی بودن آن) و اعلام موضع منطقه ای و بین المللی، انتقادات و مخالفت ها با جنگ به تدریج شروع شده است، کسانی که مخالف برگزاری رفراندوم بودند تلاش می کنند تا ملت کُرد را از وارد شدن در جنگی دیگر کنار نگه دارند و قصد دارند بارزانی را وادار به مذاکره نمایند ولی تاکنون موضع بارزانی تغییر چندانی نکرده است.
بنظر می رسد، درصورتی که جنگی شروع شود، مسئلۀ استقلال کُردها بهانه ای بیش نخواهد بود! جنگ بر سر نفت کرکوک خواهد بود و نتیجۀ آن سرنوشت استقلال کُردها را رقم خواهد زد. در شرایط کنونی دولت مرکزی تمام توان خود را صرف پاکسازی داعش از کشور کرده و شرایط لازم برای یک جنگ دیگر را ندارد و از سویی مشروعیت لازمی که بتواند کُردها را از کرکوک بیرون کند نیز معیوب است، بایستی در فراهم آوری آن بکوشد.
درخصوص همسایگانِ عراق بایستی منافع اقتصادی طرفها را درنظر گرفت؛ کشور ترکیه بالاترین سرمایه گذاری را در اقلیم کرده است و مراودات اقتصادی بیش از ۳۰میلیارد دلاری دارد که به آسانی نمی تواند از آن چشم پوشی کند، علاوه بر آن شعار و عمل اردوغان یکی نیست بایستی توجه داشت که یکی از مسببین آشوبهای منطقه ای دولت ترکیه است. ترکها از قرارداد لوزان به این طرف ادعای ارضی نسبت به موصل و کرکوک دارند و ما نمی توانیم به آسانی صداقت اردوغان را باور داشته باشیم و در صورت اقدام نظامی نمی توانیم قبول کنیم که ترکیه مرزهایش را گسترش دهد، ضمن این که کُردها اصالتاً ایرانی هستند و در همیشه مناقشات منطقه ای پشتیبانی ایرانی را با خود داشته اند.
مطلبی که نبایستی از نظر دور داشت پیوندهای هویتی، یعنی تاریخی و فرهنگی مردمان کُرد در هر نقطه ای که باشند با ایران و ایرانی است، وضعیتی که قابل مقایسه با کشورهای عراق، ترکیه و سوریه نیست و نخواهد بود، ما تجربه استقلال کشور آذربایجان را داریم که ترکها سعی کردند و می کنند از آن بهره ببرند، ترکهایی که نسبتشان با مردم آذربایجان فقط تشابه در سخن گفتن است چرا که نسب ترکهای ترکیه از اوغوز است ولی قرابتی که با ایران دارند از ابعاد و تنوع بیشتری برخوردار است. در مسئله رفراندوم و استقلال اقلیم کردستان عراق فرصتها و تهدیدها بیش از هرمتغیری به عملکرد ما بستگی دارد و خواهد داشت. لیکن، تهدیدات متصور را می توان در محورهای زیر طرح کرد:
- طرح صهیونیستی «نقشۀ راه و خاورمیانه جدید» که از مدتها قبل شروع شده و در هر مرحله ای با ناکامی مواجه شده و هدف آن تجزیه کشورهای منطقه و شکل گیری مرزهای جدید بر اساس اقوام و فِرَق، یعنی تولد کشورهای کوچک و ضعیف و تضمین امنیت و بقای رژیم اسرائیل، در صورت صحت فرض موجود، دشمنان اصلی ما یعنی محور عبری – عربی (اسرائیل و عربستان) به شکل طبیعی در کنار مرزها ما حضور خواهند داشت که در بدبینانه ترین حالت و شروع دومینوی تجزیه طلبی، هرچند بیش از ما سایرین آسیب خواهند دید و درنهایت نوبت به تجزیه کشورمان نیز فرا خواهد رسید و در خوشبینانه ترین حالت یعنی بسنده شدن طرح به اقلیم کردستان عراق و حضور دشمنان منطقه ای ایران در مرزها کنترل ایران و محدودسازی و با تهدید دامنه داری مواجه خواهیم بود.
- استقلال اقلیم به طور طبیعی زمینه ذهنی و انگیزشی لازم برای عملیات سیاسی و امنیتی را برای ضدانقلاب فراهم خواهد کرد و تجزیه طلبی را دامن خواهد زد، هرچند توانسته باشیم با تکیه بر فرصت های احتمالی، آن را کنترل نماییم.
* * *
نظر به آنچه آورده شد، برخی از راهبردهای عملیاتی جمهوری اسلامی ایران در قبال تحولات حاصل از رفراندوم می تواند به ترتیب زیر باشد:
- اهتمام ویژه در فعال سازی دیپلماسی عمومی و پیوند آن با دیپلماسی رسمی در ابعاد دفاعی، اقتصادی و سیاسی با هدف تحکیم پایه های صلح و ثبات و جلوگیری از گسترش جنگ یعنی اولویت داشتن پایش صلح. حضور هوشمندانه وزیر خارجه (آقای دکتر ظریف) در مراسم تدفین آقای طالبانی (یکی از رهبران کُرد) را می توان در همین راستا ارزیابی کرد.
- مساعدت و ایجاد فرصت و تقویت قرائت های دموکراتیک در اقلیم کردستان عراق با هدف غلبۀ گفتمان صلح بر تحرکات و تحریکات جنگ طلبانه، این مهم با حفظ و تقویت حداکثری کانالهای ارتباطی در ارکان قدرت و سیاست اقلیم حاصل خواهد شد.
- تلاش و تقویت ارتباطات بین المللی با محوریت شورای امنیت و سازمان ملل و تقویت هماهنگی های منطقه ای در جهت کنترل بحران با محوریت گفتمان ملی در عراق و جلوگیری از گسترش خشونت با هدف کمک به مردمان کُرد که تجارب تلخ تاریخی تکرار نشود تا فرصت طلبان منافع خود را با هزینۀ مردمان کُرد به نتیجه نرسانند.
- ایجاد حساسیت در مردمان و سیاستمداران حاکم بر اقلیم نسبت به قراردادهایی چون لوزان (۱۹۲۶م) و نیات شوم منطقه ای که بازنده نهایی آن مردمان کُرد خواهد بود.
- مشاورت به طرفیت و بخصوص دولت عراق تا از هرگونه شتابزدگی در اقدام نظامی اجتناب نماید و پرهیز از شتابزدگی نیروهای خیرخواه خودی در قبال احساسات تحریک شدۀ قومی با هدف ناکام گذاشتن سیاست های پشت پرده و نامیمون بدخواهان، و …
۲۳مهرماه ۱۳۹۶ – ذوالفقار صادقی
*متن فوق بخشی از سخنان نویسنده به تاریخ ۱۹/۰۷/۱۳۹۶ش در جمع مسئولین سیاسی نیروهای مسلح در استان آذربایجان غربی است.
