نگاه نو نگاه نو
مقدمه
اندیشکده روابط بین الملل: مهارتهای پایه خواندن ، نوشتن و علم حساب، شهروندان و کارکنان قرن ۲۱ به مهارتهای تحلیلی هم نیاز دارند. ابزارهای فناورانه عصر اطلاعات ، شبکه های رایانه ای، سیستم های ارتباط از راه دور و پایگاههای اطلاعاتی بصورت بی سابقه اطلاعات را تحت شعاع قرار داده اند.
در عصر اطلاعات حاضر، سرعت در کار و افزایش این سرعت بستگی به کیفیت بالای اطلاعات دقیق دارد. بهرحال، اطلاعات زیادتر شده و تقسیم شده در قالبهای مختلف رسانه ای در محل های دوگانه و چند وضعیتی دوبرابر شده است. به منظور دسترسی و استفاده از این منابع بی شمار و موثر ، مردم باید سواد اطلاعاتی داشته باشند.
انجمن کتابداری آمریکا در بیانیه ای تعریفی برای جامعه سواد اطلاعاتی جهانی در قرن ۲۱ ارائه کرده اند که در آن سواد اطلاعاتی قابلیتی برای جستجو و تاثیرگذاری روی منابع اطلاعاتی کاربران، شامل چگونگی استفاده از دانش و فناوری ها و اشکال در اطلاعات ذخیره شده عنوان شد.
همچنین جامعه اطلاعاتی به گفته کارشناسان و اساتید صاحب نظر، نتیجه توسعه فناوری اطلاعات و کاربردهای آن در زندگی بشر بوده ، به طوری که این کاربردها شامل تجارت الکترونیکی، دولت الکترونیکی، بانکداری و آموزش الکترونیکی هستند و در به وجود آمدن فرصت برای الکترونیکی شدن شهرها نقش موثری دارند؛ همچنین داشتن سواد اطلاعاتی که از آن به عنوان خواندن و نوشتن در فضای مجازی یاد شده و سواد رسانه ای و توانمندی استفاده از شبکه هم نامیده می شود، از ضروریات این مهم بشمار می رود.
سیستم های آموزشی و موسسات باید بصورت جدی با این چالشهای عصر اطلاعات برخورد نمایند. که آن شامل ساختار مجدد فرآیند آموزشی در استفاده از اطلاعات در جهان واقعی می باشد و تغییر نقش استاد را از فراهم کننده حقایق پیش ساخته به تسهیل کننده فعال آموزشی تبدیل می نماید و از آن بعنوان متخصصین رسانه کتابداری می توان نام برد که یاوری است برای طرح ریزی برنامه دوران تحصیلی برای استفاده موثر منابع اطلاعاتی.
تعریف سواد اطلاعاتی (Information Litracy)
اطلاعات را به صورتهای گوناگون تعریف کرده اند و با عنایت به مفهوم به کار گرفته شده ، بستگی دارد.
می توان گفت اطلاعات مجموعه ای از آگاهی هاست که مبانی اکتشافات و تولید دانش قرار می گیرد. از پردازش و پرورش داده های خام و پردازش نشده اطلاعات بوجود می آید. همچنین می توان گفت : به هر نوع داده جمع آوری شده با استفاده از روش های مختلف نظیر : مطالعه، مشاهده، شایعه و سایر موارد دیگر اطلاق می شود.
سواد از نظر مفهومی : سواد یعنی “داشتن توانایی خواندن و نوشتن”.
تاکنون تعریف های گوناگونی از سواد اطلاعاتی ارائه شده است، اما فصل مشترک تمام آنها توانایی شناسایی درست منابع اطلاعاتی، توانایی دسترسی به آنها، و توانایی استفاده هدفمند از آنها می باشد(پریرخ). در تعریفهای ارائه شده از سواد اطلاعاتی برخی به عناصر رفتاری و برخی دیگر به عناصر شناختی یا مجموعه ای ازاین عناصر پرداخته اند. در ذیل به برخی از این تعاریف پرداخته می شود :
در فرهنگ کتابداراران سواد اطلاعاتی اینگونه تعریف شده است :
آگاهی از قابلیت های محاسباتی و توانایی تشخیص و بیان روشن مسائلی که به کمک فن آوری رایانه ای قابل حل هستند. این آگاهی شامل برنامه ریزی برای رایانه نمی شود و سواد اطلاع رسانی نیز به نظامی گفته می شود که برای سازماندهی ، ذخیره سازی ، بازیابی و اشاعه اطلاعات طراحی شده است.
سواد اطلاعاتی از دیدگاه وبر و جانسون :
سواد اطلاعاتی به معنای توانایی در اتخاذ رفتار اطلاع یابی مناسب به منظور شناسایی اطلاعات مورد نیاز برای تامین نیازهای اطلاعاتی است، به طوری که دسترسی به اطلاعات موردنظر به استفاده صحیح، اخلاقی و موثر از اطلاعات در جامعه منجر شود. اطلاعات موردنظر ممکن است از طریق هر کانال یا رسانه ای که میسر باشد بدست آید.
سواد اطلاعاتی مجموعه مهارت هایی است که فرد را قادر می سازد نیاز اطلاعاتی خود را تشخیص دهد، با شناسایی منابع اطلاعاتی موجود به تدوین روش جستجو در این منابع پرداخته و پس از انجام جستجو اطلاعات بدست آمده را ارزیابی کرده و به منظور تولید اطلاعات جدید پیوند لازم بین اطلاعات جدید را با دانش قبلی خود برقرار سازد.
هفت اصل مهم در سواد اطلاعاتی
۱- قدرت تشخیص نیاز اطلاعاتی
۲- شناسایی روش های دسترسی به اطلاعات
۳- تدوین استراتژیهای لازم برای جستجو
۴- مهارت های جستجو و دسترسی
۵- توانایی مقایسه و ارزیابی منابع
۶- سازماندهی ، کاربرد و برقراری ارتباط
۷- نمایش اطلاعات و مشارکت در ایجاد دانش جدید
باسواد اطلاعاتی
باسواد اطلاعاتی فردی است که قادر است سخت افزارها و نرم افزارهای کاربردی پایگاه داده و فن آوری های دیگر را برای انجام امور گوناگون مربوط به تحصیل، حرفه و امور شخصی خود بکار گیرد. فرد باسواد اطلاعاتی، ارزش اطلاعات را تشخیص داده و وقتی برای حل مشکلی، به اطلاعات نیازمند است، توانایی پیدا کردن و تحلیل آنها را داشته و قادر است محتوای اطلاعات را با دید انتقادی ارزیابی کند؛ همچنین استفاده از محتوای اطلاعاتی را به درستی و با مهارت انجام می دهد و از طرفی، توانایی ایجاد محتوای کیفی را نیز دارد. بنابراین افرادی که مایلند تا به سواد اطلاعاتی دست یابند ابتدا باید مهارتهای تکنولوژی مربوطه را کسب نمایند.
مهارتهای لازم برای باسوادان اطلاعاتی
۱- مهارت های فنی (سواد رایانه ای)
۲- مهارت های ذهنی (سواد عمومی یا سنتی)
۳- مهارت های ارتباطی و اطلاعاتی
جامعه اطلاعاتی
جامعه ی اطلاعاتی جایی است که تولید، توزیع و استفاده از اطلاعات برای تمامی امور زندگی بصورت آزادانه در دسترس همگان قرار داشته باشد.
سواد امروز مجموعه ای از عملیات است که یک شهروند الکترونیکی باید بتواند برای انجام امورات خود در یک شهر الکترونیکی یا جامعه مجازی انجام دهد.
توانایی استفاده از رایانه، اینترنت و کاربردهای فناوری اطلاعات و ارتباطات بخشی از سواد اطلاعاتی را تشکیل می دهند که باید نگاه شهروندان به جامعه اطلاعاتی متفاوت از جامعه سنتی باشد تا بتواند جامعه جهانی اطلاعات را درک کند.
تاریخچه
تعبیر سواد اطلاعاتی را نخستین بار پل ژوکروفسکی به کار برد. وی در طرح پیشنهادی خود به کمیسیون ملی علوم کتابداری و اطلاع رسانی ایالات متحده در ۱۹۷۴ ، به تبیین اهداف دستیابی به سواد اطلاعاتی پرداخت. او کسی را دارای سواد اطلاعاتی می داند که برای استفاده از منابع اطلاعاتی آموزش دیده باشد و بتواند با استفاده از اطلاعات مسایل خود را حل کند.
در سال ۱۹۷۶ لی پورچینال سواد اطلاعاتی را مهارت یافتن و استفاده از اطلاعات برای حل مشکلات با استفاده از منابع اطلاعاتی می داند. از نظر او شناخت منابع و حمل آنها برای پاسخ به سوال اصل اساسی سواد اطلاعاتی است.
در دهه ۱۹۸۰ عنصر فن آوری اطلاعات نیز وارد تعریف سواد اطلاعاتی شد. و سواد اطلاعاتی به عنوان سواد در جامعه اطلاعاتی مورد توجه قرار گرفت. به عنوان مثال کارول کولت در ۱۹۸۷ گفت : سواد اطلاعاتی و سواد کارکردی (توانایی خواندن و استفاده از اطلاعات در زندگی روزمره ، تشخیص نیاز اطلاعات، جستجوی اطلاعات برای تصمیم گیری آگاهانه) بسیار به یکدیگر نزدیک تر و لازمه سواد اطلاعاتی، توانایی کنترل اطلاعات تولید شده توسط رایانه ها و رسانه های ارتباط جمعی است.
در ایران نیز در سال ۱۳۷۶ مفهوم سواد اطلاعاتی توسط مهری پریرخ و سپس تقوی مورد اشاره قرار گرفت. پریرخ در روند توجه به آموزش استفاده کننده دریافت که هدف از آموزش استفاده کننده ، پرورش مهارت های سواد اطلاعاتی و یادگیری مستقل به عنوان پیش نیاز برای فراگیری مادام العمر است.
منابعی برای سواد اطلاعاتی
سواد اطلاعاتی در یک محیط از منابع آموزشی پایه پیشرفت می نماید.از قبیل محیطی که دانشجویان و استادان تصمیم می گیرند درباره منابع مناسب اطلاعات و اینکه چطور به آنها دسترسی پیدا نمایند .جدای از منابع چاپی که بیشتر رسمیت یافته اند-کتابهای درسی، کتابهای کمک درسی، دایره المعارف ها، روزنامه ها، مجلات- آنها از منابع فناورانه از قبیل ویدئو تایپ، ویدئو دیسک، لوح فشرده، ابزارهای نرم افزاری و ابزارهای مدل شبیه سازی استفاده می نمایند. آنها از شبکه های رایانه ای و ارتباطات راه دور هم برای دسترسی به داده ها و هم مشارکت در آموزش جوامع استفاده می نمایند. آنها از فناوریهای چند رسانه ای به عنوان مواد برای گردآوری داده ها به عنوان ابزارهای تولیدی استفاده می نمایند. آنها از مراکز رسانه ای کتابخانه دانشکده شان به منظور برقراری و استفاده از چنین منابعی استفاده می نمایند.
به علاوه برای استفاده از منابع فناورانه آموزشگران همچنین در فراسوی دیوارهای کلاسهای درسی به جوامع محلی شان برای ذخیره غنی منابع و مسوولیت های اطلاعلاتی که بوسیله کتابخانه های عمومی و دانشگاهی ، مراکز اقتصادی، آژانس های خدماتی اجتماعی و گروههای شهروندی فراهم شده نائل می شوند. این رسانه ی عظیم شامل شبکه های تلویزیونی کابلی، رادیو، ضبط و دیگر خدمات چاپی بین المللی و ملی و الکترونیکی می شود که هنوز در پی فراهم آوری منابع غنی دیگری برای اطلاعات می باشد.
مزیت های سواد اطلاعاتی
با توجه به تحولات سریع محیط اطلاعاتی، نیاز به دانستن برخی مهارت ها ضروری است. چنانچه بپذیریم که تک تک افراد جامعه در رشد و سعادت آن نقش دارند، بنابراین می توان استدلال کرد که برای آن که هر یک از اعضای جامعه بتواند از اطلاعات در زندگی حرفه ای و شخصی خود بهره مند شود، کسب سواد اطلاعاتی یک نیاز اساسی برای همه است.
برای دانش آموزان و دانشجویان
امروزه دانش آموزان بیش از هر زمان دیگری در این عصر دیجیتال، به سواد اطلاعاتی نیاز دارند. بخصوص زمانی که اطلاعات همگانی و دسترسی به آن بی هیچ قید و بندی امکان پذیر شده است، نیاز دانش آموزان برای دستیابی به منابع معتبر، موثق و کارآمد به اندازه تعبیر و کاربرد یافته ها، اهمیت یافته است. مطمنا از آنجا که آموزش بر اساس استانداردها ارزیابی را ساده و تمایز میان موسسات را آشکار می نماید بزودی این امر عمومی و فراگیر خواهد شد. این موضوع از لحاظ نظری به پایه ای بودن دانش می پردازد. البته دانش استاندارد یک موضوع دیگر. برای به کارگیری استاندارد تعهد و فعالیت در سطح مدارس مورد نیاز است. به منظور رسیدن دانش آموزان به موفقیت های چشمگیر، فعالیت ها باید برنامه ریزی شده و بر اساس تحقیقات منتقل و ارزیابی شوند.
سواد اطلاعاتی – و برنامه های آموزشی منابع پایه که آنرا پرورش می دهد- اقدامات متقابل وابستگی به اطلاعات را ایجاد می نماید بوسیله تدریس رسمی، جایی که دانشجویان برای حصول به اطلاعات باید به استاد تکیه کنند، به این آموزش فعال نیاز دارد. دانشجویان کنترل بیشتری روی آموزششان دارند و استاد متخصص به صورت آزاد به همه چیز واقف است و نقش ایفا می نماید. هنوز استاد نقش مهمتری در تسهیل آموزش منابع پایه ای دارد که معمولا می تواند در قالب یک مقاله، یا فایل پاورپوینت باشد. .
برای شهروندان
شهروندانی که از سواد اطلاعاتی استفاده می نمایند می دانند چطور از اطلاعات به منظور بهره بیشتر در کار و زندگی روزمره شان استفاده نمایند؛ اطلاعات سودمند را هنگامی که تصمیماتی می گیرند از قبیل کجا فعالیت های اقتصادی انجام دهند و چگونه انجام دهند تعیین می نمایند. آنها قادرند نوارهای خبری، سخنرانی های سیاسی را ارزیابی کنند و تشخیص دهند که چه وقتی آمارها کاربرد دارند؛ بنابراین آنها ممکن است تصمیم اطلاعاتی درستی اتخاذ نمایند. این شهروندان قدر ارزش قدرت اطلاعات را می دانند. آنها معتقدند به منظور نشان دان مشکلات و سوالات در زندگی و جوامعشان در اجتماع به اطلاعات نیازمندند.
آنها می فهمند که اطلاعات به دانش نیاز دارد که مورد تحلیل قرار گرفته شود و مورد سوال واقع شده و در ساختار وجودی دانششان و تجربیات شان وجود داشته باشد. آنها آموزشگران را در طول دوران زندگی سازمند کرده اند ، زیرا آنها می دانند چگونه آموزش ببینند.
برای کارکنان
محیط کار حاضر و آینده یک نوع کارمند جدید طلب می نمایند؛ مطالعه و توانایی حسابگری به تنهایی کافی نیستند. در محیط بازار جهانی، داده ها در یک تریلیونیم ثانیه و گیگابیت مخابره می شوند. سیل اطلاعات باید نظم گیرد، ارزیابی شود و کارکنان قادر باشند گردآوری نمایند، تجزیه نمایند و ارزیابی کنند. فقدان این مهارت ها در حال حاضر سالانه میلیونها دلار از نظر ارزش اقتصادی باعث کاهش تولید، حوادث و از نظر کیفی باعث تولید ناچیز می گردد. کارکنان باید سواد اطلاعاتی داشته باشند.
برای کارکنان منحصر به فرد، محیط کار یک محل بزرگ برای تغییر وابسته به تحول می شود، تعدیل سریع در تغییر محیط کاری به معنی تغییرات شغلی و دوره ای چند حالتی خواهد بود. تعهد اولیه برای آموزش به عنوان یک فرآیند نه به عنوان تولید نهایی و ایفای نقش سواد اطلاعاتی در این فرآیند می باشد که کارکنان را در دیدن این تغییرات بعنوان تحول نه به عنوان ضربه توانا می نماید.
نقش کتابداران و کتابخانه ها در توسعه سواد اطلاعاتی
امروزه نقش کتابخانه ها به عنوان یکی از زیرساخت های جامعه اطلاعاتی و سیستم خودآموزی سواد اطلاعاتی پر رنگتر از گذشته شده است و دستیابی به جامعه اطلاعاتی فعال و موثر ، بدون توجه به کتابخانه ها امکان پذیر نخواهد بود.
سالهاست که کتابداران تلاش می کنند با استفاده از انواع ابزارها و فن آوری ها بطور موثر و مفید، برنامه های آموزش استفاده از کتابخانه و منابع آن را مطابق با دانش موضوعی و حوزه تخصصی مراجعان عملی سازند. از اواسط دهه ۱۹۸۰ کتابداران دانشگاهی با استفاده از ابزارهای فن آوری اطلاعات ، برنامه های آموزش استفاده کنندگان را با عنوان “سواد اطلاعاتی” بجای “سواد کتابخانه ای”ارائه کردند.
براساس نظر کرایست (۱۳۶۵)، شالوده نظری علم کتابداری آموزش است. این آموزش نه تنها به زیرساختهای ذهن کابران توجه دارد و بر دانش آنها می افزاید، بلکه به توانمندی آنها در کسب دانش نظر دارد. برخلاف آموزش سنتی، در آموزش کتابداران آموزش بیننده و تعامل او با اطلاعات را مرکز توجه قرار می دهند. نگاهی به فعالیت ها و برنامه های متنوع کتابخانه ها در توسعه سواد اطلاعاتی بخوبی نشان می دهد که حرفه کتابداری تا چه حد و چگونه در این زمینه اقدام کرده است. تعداد و حجم همایش های برگزار شده و نیز گستره پژوهشهای کتابداران بویژه در سالهای اخیر می تواند نشان دهنده رویکرد این حرفه نسبت به آموزش سواد اطلاعاتی باشد.
از آنجا که اطلاع رسانی و توسعه فرهنگی لازم و ملزوم هم اند و کتابخانه ها در این زمینه نقش بسزایی دارند، برای دسترسی آسان تمامی افراد جامعه به اطلاعات، باید این اطلاعات با هماهنگی میان نهاد کتابخانه های عمومی ، کتابخانه های شهرداری و سایر کتابخانه های کشور در اختیار شهروندان قرار گیرد.
توسعه در لغت به معنای گسترش است و قابلیت فناوری اطلاعات را دارد ؛ امروز در جامعه اطلاعاتی، توسعه قابلیت بکارگیری تمام روشهای علمی در فعالیت هاست؛ و این وظیفه کتابداران است که به سوی تربیت فراشایستگان برای داشتن توسعه فرهنگی در جامعه اطلاعاتی گام بردارند.
– کتابخانه های آموزشگاهی و دانشگاهی
کتابخانه های آموزشگاهی و دانشگاهی در کنار سیستم آموزشی مدارس و دانشگاه ها تاثیر بسزایی در آموزش سواد اطلاعاتی دانش آموزان و دانشجویان دارند. معلمان و اساتید با تشویق شاگردان خود به استفاده هرچه بیشتر از منابع کتابخانه برای انجام تکالیف خود و بکارگیری سیستم آموزشی مبتنی بر خودآموزی و خودیابی اطلاعات، بر غنای مطالب درسی و آموزشی خود خواهند افزود و علاوه بر آن بطور نظری و عملی توانایی ها و روش های بازیابی اطلاعات را به آن ها آموزش خواهند داد. کتابخانه های مدارس و دانشگاهی نیز باید اطلاعات مورد نیاز کارکنان، معلمان و اساتید شاغل در مدارس و دانشگاههای متبوع خود فراهم کنند تا آنها هم امکان خودآموزی و دستیابی به اطلاعات مورد نیازشان را داشته باشند. انجام این امور نیاز به ارتباط متقابل کتابداران با نظام آموزشی مدارس و دانشگاهها و همچنین هماهنگی آن ها با معلمان و اساتید را خواهد داشت.
کتابداران نیاز دارند بصورت هماهنگتری در فرایند آموزش و به منظور ایجاد تغییر و محترم شمردن آموزش سواد اطلاعاتی شرکت نمایند. کتابداران باید در جلسه های آموزشی دانشجویان شرکت کنندو نقش تبلیغاتیشان، استعداد و مهارتهایشان را در فرآیند آموزش کتابخانه ای ایفا نمایند و در بهبود و تجربه دانشجویان کوشا باشند که تا آنها بتوانند در بهسازی برنامه آموزشی علاقه مند شوند و در برقراری ارتباط با برنامه های سواد اطلاعاتی در فضایی باز دارای نظم باشند.(اسکافنر، استبین و ویمن۱۹۹۹)
– کتابخانه های تخصصی
کتابخانه های تخصصی نیز در جهت خودآموزی همیشگی کارکنان و متخصصان موسسات متبوع خود وظیفه ای خطیر بر عهده خواهند داشت. امروزه ثابت شده است که بدون داشتن یک کتابخانه تخصصی خوب و مناسب، امکان فعالیت و انجام وظیفه صحیح و مناسب در جهت رسیدن به اهداف از پیش تعیین شده توسط موسسات، امکان پذیر نخواهد بود و موسسه ای که از داشتن یک کتابخانه تخصصی خوب و غنی محروم باشد، پویایی لازم را نخواهد داشت.
– کتابخانه های عمومی
اما در این میان نقش کتابخانه های عمومی را در خدمت رسانی به کل اقشار جامعه نباید از یاد برد. انواع کتابخانه هایی که تا اینجا مورد بررسی قرار گرفتند، هر کدام به نوعی به جامعه ای محدود خدمت رسانی می کردند، حال آنکه یک کتابخانه عمومی وظیفه خدمات دهی و اطلاع رسانی به کل جامعه را بر عهده خواهد داشت. تمامی اقشار جامعه با سطوح مختلف سواد و تخصص های گوناگون،از هر رنگ، نژاد، قومیت و زبان و در سنین مختلف به کتابخانه های عمومی مراجعه می کنند تا اطلاعات مورد نیاز خود را تهیه کنند. در حقیقت کتابخانه های عمومی زیر بنای خودآموزی همیشگی افراد یک جامعه هستند و عدم توجه به آنها بی توجهی به نیازهای اطلاعاتی تمام اقشار جامعه می باشد. امروزه جامعه ای مترقی و پیش رونده خواهد بود که در کنار موسسات آموزشی قوی و سایر امکانات آموزشی و پژوهشی، از کتابخانه های عمومی توانمند و دارای منابع غنی و مجهز به سیستم ها و فناوری های نوین برخوردار باشد. در غیر این صورت هرچه قدر مدارس، دانشکده ها، دانشگاه ها و کتابخانه های آموزشگاهی، دانشگاهی و تخصصی یک جامعه قوی باشد ، بدون برخورداری از کتابخانه های عمومی روزآمد و مطابق با استانداردهای جهانی، هرگز نخواهد توانست خود را به عنوان یک جامعه اطلاعاتی پیشرفته مطرح کند و نخواهد توانست در تمامی ابعاد علمی، اجتماعی، سیاسی و… به پیشرفت قابل ملاحظه ای نایل گردد.
شایان ذکر است که در میان کتابخانه های عمومی می توان از کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (س) یاد کرد که با برگزاری انواع کلاسها و کارگاهای مربوط به سواد اطلاعاتی و نیز تهیه انواع بروشورها و منابع آموزشی جایگاه خاصی در ایران دارد.(حافظی، بختیاری۱۳۸۲).
برای درک بهتر رابطه دانش و مهارت کتابداران با نیازهای فراگیران سواد اطلاعاتی می توان مقایسه زیر را میان مهارتهای مورد نیاز باسوادان اطلاعاتی و مهارتهای کتابداران انجام داد(پریرخ۱۳۸۶) .
مهارتهای لازم برای باسوادن اطلاعاتی مهارتهای حرفه ای کتابداران
۱٫تشخیص نیاز اطلاعاتی
۱٫تشخیص نیازهای اطلاعاتی از مهم ترین فعالیتهای کتابداران در بیشتر کارکردهای تخصصی ، مانند مجموعه سازی ، سازماندهی ، ارائه خدمات و اشاعه اطلاعات است . در هرجزئی از فرایند کار ، کتابداران به طور ذهنی ،خود را به جای کاربران قرار می دهند وتلاش می کنند تا نیازهای آنان را با طرح پرسش تشخیص دهند وآنها را اساس کار خود قرار دهند .انجام پژوهشهای فراوان در این باره و نیز رفتارهای اطلاع یابی کاربران ،دانش لازم در مورد تشخیص نیاز کاربران را در دسترس کتابداران قرار داده است. .
۲٫تدوین راهبردهای جستجو
۲٫بخش مهمی از کار کتابدارن به ویژه کتابدارن مرجع ،کمک به کاربران در تدوین فرمول جستجو چه در نظامهای دستی وچه در نظامهای رایانه ای می باشد . کتابداران به دلیل آگاهی از شیوه نمایه سازی ، فهرستنویسی یا سازماندهی اطلاعات دانش مناسبی درباره شیوه های جستجوی اطلاعات دارند وبه همین دلیل توانسته اند به منزله میانجی نقش موثری در بازیابی اطلاعات ایفا کنند . همچنین ” تدوین راهبردهای جستجو” در برخی درسهای مقاطع مختلف کتابداری مورد توجه است .
۳٫دسترسی به اطلاعات
۳٫آشنایی با انواع نظامها و شیوه های رده بندی منابع اطلاعاتی در مخزن کتابخانه ها یا دسته بندی اطلاعات ،که در درسهای فهرستنویسی ،نمایه سازی ونیز مرجع در مقاطع مختلف آموزش داده می شود. این درسها راههای دستیابی به اطلاعات را به کتابداران می شناساند .
۴٫ ارزیابی اطلاعات ومنابع اطلاعاتی
۴٫ ارزیابی اطلاعات و منابع اطلاعاتی در درسهای گوناگون دوره کارشناسی و کارشناسی ارشد (مانند مجموعه سازی و مرجع ) و به طور عملی در گزینش منابع در محیط کار مورد توجه است .
۵٫ سازماندهی اطلاعات کسب شده
۵٫سازماندهی اطلاعات از درسهای مهم مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد و نیز از فعالیتهای اصلی و روزمره کتابخانه ها و مراکز اطلاعاتی است . حرفه کتابداری راهها و روشهای بسیاری را در زمینه سازماندهی انواع منابع اطلاعاتی ایجاد کرده است
۶٫کاربرد تفکر انتقادی
۶٫بیشتر فرایندهای کاری در حرفه کتابداری با استفاده از مهارت تفکر انتقادی صورت می گیرد : مانند نقد، بررسی و گزینش منابع اطلاعاتی ،تحلیل پرسش و تعیین راهبرد جستجو، تحلیل نظامهای اطلاعاتی ، ارزیابی میزان ربط در بازیابی اطلاعات،….
۷٫آگاهی از مسائل اقتصادی ، حقوقی و اجتماعی مرتبط با کاربرد اطلاعات
۷٫اهمیت حقوق پدیدآور و مسائل حقوقی ناشی از عدم رعایت آن، از مواردی است که در درس مجموعه سازی مورد توجه است .
استانداردهای سواد اطلاعاتی
استاندارد اول : تشخیص نیاز اطلاعاتی (فرد باسواد اطلاعاتی، ماهیت و گستره ی اطلاعات مورد نیاز را تشخیص می دهد)
استاندارد دوم : دست یابی به اطلاعات مورد نیاز (فرد باسواد اطلاعاتی، به شکلی موثر و کارآمد به اطلاعات مورد نیاز دسترسی پیدا می کند)
استاندارد سوم : معیارهای نقد و ارزیابی منابع اطلاعاتی (فرد باسواد اطلاعاتی، اطلاعات بازیابی شده و ماخذ ان را به صورت منتقدانه ارزیابی و اطلاعات انتخاب شده را با مبنای دانش و نظام ارزشی خود تلفیق می کند)
استاندار چهارم : استفاده بهینه از منابع اطلاعاتی (فرد باسواد اطلاعاتی، بصورت انفرادی یا به عنوان عضوی از یک گروه اطلاعات را برای انجام هدفی خاص به صورت موثر مورد استفاده قرار می دهد)
استاندارد پنجم : مبانی قانونی و اخلاقی استفاده از اطلاعات (فرد باسواد اطلاعاتی، مباحث اقتصادی، قانونی، و اجتماعی مربوط به استفاده از اطلاعات را درک می کند و با رعایت اصول اخلاقی و قانونی به اطلاعات دسترسی می یابد و از آنها استفاده می کند).
نتیجه گیری
از آغاز تمدن بشری تا کنون، اطلاعات و استفاده از آن از مسائل مهم به شمار آمده است و حتی امروزه نیز اطلاعات، نوعی قدرت به شمار می رود. اطلاعات پدیده ای است که تصمیم گیری ما را تحت تاثیر قرار می دهد. وجود و تولید حجم زیادی از اطلاعات در زمینه های گوناگون، دوران کنونی را به عصر اطلاعات تبدیل کرده و پدیده ای بنام “انفجار اطلاعات” را بوجود آورده است. در محیط پیچیده کنونی، افراد با اطلاعات فراوانی روبرو هستند و برای تمییز دادن اطلاعات موثق از میان انبوه اطلاعات باید دارای مهارتهایی باشند. این مهارتها شامل شناسایی، دستیابی، مکان یابی و ارزیابی اطلاعات می باشد، که به مجموعه این مهارت ها سواد اطلاعاتی می گویند.
کشورها برای ایجاد و گسترش جامعه اطلاعاتی رقابت تنگاتنگی باهم دارند و به آموزش مهارتهای مربوط به سواد اطلاعاتی توجهی مضاعف نشان می دهند. نظام آموزشی از جمله نظامهایی است که انتظار می رود به این مهم توجه کند. در بین نهادهای وابسته به نظام آموزشی، برای آموزش سواد اطلاعاتی جایگاه حرفه کتابداری و اطلاع رسانی به دلایل گوناگون مهم تر از سایر حرفه هاست.
کتابداران در زمینه اطلاعات و فنون دستیابی، سازماندهی و ارزیابی آنها دارای مهارت هستند و اصول اخلاقی دستیابی و استفاده از اطلاعات را می دانند و بطور کلی خود آنها باسواد اطلاعاتی بشمار می آیند. به همین دلیل، برای آموزش مهارتهای سواد اطلاعاتی می توان از آموخته های آنها استفاده کرد. در همین راستا، راهبردها، اصول و عناصر آموزش سواد اطلاعاتی در سراسر جهان توسط کتابداران و با نام استانداردهای سواد اطلاعاتی تهیه و منتشر شده است.
در پایان سخن باید متذکر شد که با تقویت و تجهیز کتابخانه ها (بالاخص کتابخانه های عمومی) به حرکت در جهت رسیدن به جامعه اطلاعاتی مولد و پویا و برخورداری از افرادی با توان اطلاع یابی بالا و دارای ذهنی خلاق و منتقد می توان پرداخت تا در آینده ای نه چندان دور شاهد کاهش شکاف علمی و فنی موجود میان ما و کشورهای پیشرفته دنیا باشیم.
منابع
۱٫ کرایست، جان .م. مبانی فلسفه کتابداری آموزشی. ترجمه اسدالله آزاد. مشهد : آستان قدس رضوی،۱۳۶۵
۲٫ پریرخ، مهری. آموزش سواد اطلاعاتی: مفاهیم، روشها و برنامه ها. تهران : کتابدار،۱۳۸۶
۳٫ حافظی، ابراهیم و زهرا بختیاری. نقش سواد اطلاعاتی مراجعان در بهره گیری از منابع کتابخانه ای کتابخانه مرکز آستان قدس رضوی. در همایش آموزش استفاده کنندگان و سواد اطلاعاتی. مشهد. ۲۲-۲۳ اردیبهشت ۱۳۸۳
۴٫ سراج، شهناز. “مفهوم سواد اطلاعاتی”. ابرار اقتصادی، آذرماه ۱۳۸۳
۵٫ “سواد اطلاعاتی نیاز حیاتی جامعه اطلاعاتی : توسعه فناوری مخابرات و اینترنت پرسرعت عوامل موثر افزایش سطح سواد اطلاعاتی است.” اقتصاد پویا، خرداد، ۱۳۸۸
۶٫ “سواد اطلاعاتی”.حزب الله، مرداد،۱۳۸۷
۷٫ “سواد اطلاعاتی، زمینه ایجاد جامعه اطلاعاتی.” اطلاعات، تیرماه،۱۳۸۴
۸٫ سراج، شهناز. “مفهوم سواد اطلاعاتی، باسواد اطلاعاتی در یک نگاه”. دنیای اقتصاد،۲۵ اسفندماه۱۳۸۳
۹٫ ارسگواچ، زورنا. “سواد اطلاعاتی : خط مشی های جستجو، ابزار و منابع”. ترجمه فرض الله عزیزی.
۱۰٫ Hancock, Vicki E. “Information
Litracy For Lifelong Learning/
Information-Litracy.Html
Www.Libraryinstruction.Com
۱۱٫ سایت اینترنتی کتابداران فردا
۱۲٫ سایت Www.Sconal.Ac.Uk
۱۳٫ وبلاگ Www.Sociallib.Blogfa.Com
منبع: روابط بین الملل
